Paulus en de Galaten

Aan Nijmegen Universiteit

Goededag,

Hopelijk mag ik u nog eens een kort bericht sturen. In 2024 hebben wij met elkaar gecorrespondeerd, over wat ik uiteindelijk had uitgewerkt als een research project.

Dat project kon uiteindelijk niet slagen, maar ook daarmee ben ik eigenlijk nog wel tevreden, want ook dat project was niet af. Het project over menselijke cognitie, hoe je dat kan “opplussen” als het ware; vanuit jullie WISC/WAIS systematiek: informatieverwerkingssnelheid in de tijd omhoog, dan waarnemingsvermogen ook omhoog.

Ik had vorig jaar ook nog wat gedaan met het onderwerp “entropie”: waarnemingsvermogen omhoog, levert veel positieve energie op, waarnemingsvermogen omlaag, dan keldert het (het verschil tussen het fietsen op straat met ogen open of ogen dicht: het verschil is wel of geen ongelukken, maar dan als algemene formule).

Nu slagen die projecten niet, waarvoor ik afgelopen weekend een derde project heb opgezet waarvoor graag kort uw aandacht. Het onderwerp is “menselijke evolutie”. Ik heb hierover gelezen, waaruit naar voren kwam, dat ontwikkeling ook gepaard gaat met verandering van fysieke kenmerken: waarnemingsvermogen omhoog, fysieke kenmerken veranderen.

In het artikel werd als voorbeelden werden genoemd: klimvaardigheid vermindert, reukvermogen gaat achteruit ten gunste van visueel vermogen, en sexual diphormism gaat omlaag: minder groot verschil tussen mannen en vrouwen. Ik heb dit bestudeerd bij mijzelf, een tweede persoon en bij een voorbeeld uit het verleden: Paulus, tenminste voor zover kenbaar uit zijn brieven (een deel ervan, dat authentiek is geacht). Een aantal noties hiervan heb ik hieronder opgenomen, het is een beetje een allegaartje en geprobeerd het verhaal wat luchtig te houden, maar het geeft misschien wel een beeld van de kwestie.

De concrete vraag is nu: zijn er wetenschappers die bezig zijn met dit thema “menselijke evolutie” en dan met name evolutie van de mens in de moderne tijd.

Het zou ook mogelijk zijn een lijntje te leggen met autisme, waarover ik de vraag las: neemt dat toe in de moderne tijd. Zij hebben soortgelijke fysieke kenmerken: verlies van motorische vaardigheden, en soms opmerkelijke waarnemingsvermogens. Men zou kunnen denken: dat is apart, dit soort fysieke veranderingen en geestelijke veranderingen lees ik in een artikel over menselijke evolutie; dan lees ik nog een keer over soortgelijke fysieke veranderingen en geestelijke veranderingen in een artikel over autime. Misschien gaat het over eenzelfde soort ontwikkeling: ontwikkeling van de mensheid. Maar bij autisme lijkt het disfunctioneel: je verliest wel een aantal vaardigheden, maar er komt weinig voor in de plaats. Je zou misschien kunnen zeggen: zou autisme dan een aanzet zijn tot een verandering, maar half geslaagd en moet het dan nog doorontwikkelen? Dat lijken mij interessante vragen.

Met vriendelijke groet,

Maurice Luymes

Bijlage hieronder: Aantekeningen over Paulus en evolutie

Aantekeningen over Paulus en evolutie

Ik heb een paar stukjes geschreven over Paulus want dit is een enorm interessante persoon. Wat opvalt is dat hij helemaal vastloopt met de gemeentes die hij wil oprichten in Griekenland en Klein-Azie.

Hij wil mensen een beetje opvoeden en sticht daartoe een paar kerkelijke gemeentes. In feite opvoedingscentra.

Het interessante voor mij is dat Paulus echt een compleet ander mens is, dan de mensen om hem heen. We hebben hier te maken met iemand die zo wezenlijk anders is, dat je je de vraag kan stellen: hoe komt dat? Of wat betekent dat?

In de Bijbelse geschiedenis staat dat het er vooral om gaat dat Paulus de Galaten en andere mensen bekeert, waarvan je zou kunnen zeggen: leer ze eens hun hersens gebruiken. Leer ze eens een conflict uitpraten in plaats van uitvechten, leer ze eens hoofd- van bijzaken onderscheiden. Maar je kan het verhaal ook eens anders lezen, minder moralistisch maar meer feitelijk, in de zin: hoe kan het verschil worden verklaard tussen Paulus aan de ene kant en de Galaten aan de andere kant? Hoe kan het dat Paulus zo’n buitenbeentje was en de Galaten bijna niets leerden? Als Paulus namelijk een brief had geschreven en je kwam een maand terug, hadden ze alles alweer vergeten, wat hij bedoelde.

1 Moderne Galaten

Paulus probeert de mensen een beetje op te voeden. Dus stampt hij van de ene plaats naar de andere om mensen uit te foeteren.

Ook schrijft hij ze boze brieven van de strekking: wat zitten jullie nu weer te klunzen stelletje koekebakkers? Galaten en Korinthiers zijn in feite aanduidingen voor koekebakkers en pietlutten. Maar als Paulus dan weer weg is, dan zijn ze weer met allemaal andere onzin bezig.

Dat zie je ook in de huidige maatschappij. Bij de HHK kerk zijn ze bezig met de vraag rond “doop en overdoop”: mag je een tweede keer gedoopt worden?

Als Paulus hier zou komen, zou hij zeggen: wat zijn jullie hier aan het water spatteren, stel kleuters. In de Bijbel staat dat je wedergeboren wordt door water en Geest. Dat boek is bedoeld om te lezen met de Geest, dus het gaat niet om het spatteren met water.

Maar “water” is een symbool voor iets geestelijks, namelijk dat jullie een beetje vlotter moeten worden, niet altijd maar zitten hannessen over futiliteiten. Water is een symbool voor vlotheid, want water stroomt, zoals in een beekje, maar jullie staan stil en stilstand is achteruitgang.

En Geest is een symbool voor opletten: let toch eens wat beter op, kijk eens om je heen

In WISC/WAIS zit dit ook: denk eens wat minder zwaar over al die kleine dingen, dan schiet je informatieverwerkingssnelheid omhoog; en als je informatieverwerkingssnelheid omhoog schiet, dan ook je waarnemingsvermogen).

Dan zou je denken: dat komt wel aan. Maar als Paulus weer weg is, dan vergeten ze dat weer en dan moet hij daarna weer een boze brief schrijven en daarna weer een en daarna weer een.

2 Korinthiers

Of hij komt bij de Korinthiers. Dat zijn dan de katholieken. Die hadden laatst een discussie, vanwege mensen met gluten-allergie, of hosties ook zonder gluten konden. Maar ze zeiden: nee, want een hostie zonder gluten kan niet in het lichaam van Christus “transsubstantieren”.

Paulus zou zeggen: ik zal jullie wel eens “transsubstantieren”, ik verander jullie in een stel gebakken bananen. Wat een onzinpraat is dit.

En waarom rijden jullie rond met die kerel in dat witte lijkkleed in de achterbak van een lijkwagen, waarvan jullie zeggen dat dit de baas is van jullie kerk? Is de baas van jullie kerk soms een wandelend lijk?

3 Boekenschrijvers

Het gaat helemaal spaak lopen als Paulus zou komen bij mensen die boeken schrijven, want schrijven is niet een specialiteit van de Homo Sapiens: ze kunnen het pas relatief recent en het lukt nog niet helemaal.

Dan komt hij bijvoorbeeld bij Tolstoy en die zegt: wat een mooi verhaal he, dat Oorlog en Vrede?

En dan zegt Paulus: wat? mooi verhaal? Je bedoelt dat boek waar je zeshonderd pagina’s Sonya Rostova zit te treiteren? In de hoek jij, etterbak.

Dostoyevski: maar mijn boek dan meneer Paulus? En dan zegt Paulus: zeshonderd pagina’s abstract gezwam of je een oude vrouw en haar zuster wel of niet een mes in de rug mag steken? Allemachtig ga iets nuttigs doen zoals appels plukken maar laat dat schrijven aan mij over.

Dan komt een theoloog Augustinus en die zegt: ik heb hier uitgewerkt hoe dat zit met dat water en Geest, je moet een doopbewijs hebben, een papiertje.

Paulus zou uit zijn plaat gaan, en zeggen: jij wilt beweren dat alles afhangt van een voldje papier, jij overjarige augurk???

Augustinus zou beteuterd kijken en zeggen: is het echt zo erg meneer Paulus en Paulus zou zeggen: ga liever in de tuin werken of iets nuttigs doen of ik verander jou ook in een gebakken banaan.

Je hebt ook seculieren, maar die hebben hun eigen circus. Als Paulus bij Hegel zou komen, zou hij kunnen vragen: heb je wat te melden? En dan zegt Hegel: de waarheid is dynamisch!

En dan zegt Paulus: je denkt zeker dat een appel in een banaan kan veranderen, of wat bedoel je, jij amateur-tovenaar?

Hegel zou dan beteuterd kijken: wat bedoe-hoelt u meneer Paulus? En Paulus zou omgekeerd boos kijken: wat bedoel jij nu gekke Henkie?

Als Paulus bij Kant zou komen, dan zou Kant zeggen: de werkelijkheid is fundamenteel onkenbaar.

Dan zou Paulus zeggen: heb je een deur in je huis of niet, jij komediant? Dan zou Kant kunnen zeggen: eeuh, ja. En dan zou Paulus zeggen: gebruik die dan ook, ga er maar door naar buiten en zie daar heb je de werkelijkheid.

En als Paulus bij Schopenhauer zou komen, zou het zelfs gewelddadig kunnen worden. Schopenhauer beweert dat alles een illusie is.

Paulus zou kunnen zeggen: moet ik jou eens op je smoel slaan dan? Kan je merken of de wereld wel of geen illusie is

Ook Twitter is geen handige plek voor Paulus om zich op te beven. Een willekeurig voorbeeld; de zich belangrijk voordoende meneer Feynman post een bericht: het gaat niet om hoeveel je weet, maar om hoe diep je kennis is.

Dan zou Paulus zeggen: ja ja ja, altijd zinnetjes met zeg niet dit, maar zeg dat; altijd “hoe het heurt”; deugmensch ga aan de kant. Natuurlijk gaat het om allebei: als je je kennis verbreedt, dan verdiep je hem tegelijk. Maar bij jullie bestaat alles uit moeilijke tegenstellingen, en dat is omdat jullie in donker zitten.

4 Bestaan van God

De tegenstelling is dus knetterhard. En hoe hoger je het niveau opschroeft, hoe harder het wordt.

Als je bijvoorbeeld over religie gaat praten. Gisteren stond er iemand op Twitter die schreef: “het bestaan van God is de grootste een april grap, hahahaha” met een lachende smiley erachter.

Paulus zou dan kunnen zeggen: zou ik jou eens wat leren, jij motorrijdende mongloide? (het is een man met een motor)

Paulus zou kunnen zeggen: heb je niet geleerd van wat ik zei over opletten? Het maakt nogal verschil of je op de hoofdstraat in Aalten gaat motor rijden met je ogen open of je ogen dicht. Het verschil is dat je daardoor wel of geen ongeluk krijgt.

Je kan dat ook uitdrukken in factor “goodwill”: een beetje beter opletten, betekent een giga hoeveelheid meer goodwill.

Dat kan betekenen dat er een formule bestaat in onze werkelijkheid die luidt: waarnemingsvermogen omhoog betekent goodwill omhoog. Dat is een formule die net zo concreet is als formules uit de natuurkunde als E = mc2.

En ook hier zit een c2 factor in: een beetje meer waarnemingsvermogen omhoog, betekent gigantische hoeveelheid goodwill omhoog. Het is maar een verschil tussen je ogen open en dichtdoen, of je wel of geen ernstig ongeluk krijgt

En net zoals er quantum-effecten zitten aan de onderkant van ons bestaan, zouden er zomaar eens quantum-effecten kunnen zitten aan de bovenkant van ons bestaan. Als dit klopt, dat een klein beetje waarnemingsvermogen erbij, de goodwill enorm omhoog brengt, wat zou er dan wel niet kunnen gebeuren, als je dat op max zet

En dat je dan bijvoorbeeld een gek effect kan krijgen als “fysieke redding”: schiet de motor uit en dreig je uit de bocht te vliegen, dat dit net even wordt gecorrigeerd met een paar tellen, zodat je door die bocht komt. Misschien lopen natuurlijke processen niet zwartwit van A naar B naar C, maar kan er een mutatie plaatsvinden zodat je krijgt A naar C naar B.

Of, als je iemand ziet die een ernstig ongeluk heeft gehad, een verschrikkelijke aanblik, dat de natuur je dan een beeld voorschoteld van God, die het tegendeel is van dat slachtoffer, gewoon om je aandacht er even vanaf te leiden.

Sterker nog, mogelijk is dat waarom jij meneer motorrijder uberhaupt de hele tijd met God bezig bent. Want was jouw kind niet overleden in bad doordat er een elektrische kabel in viel?

Dat is natuurlijk een verschrikkelijke situatie, en ook een verschrikkelijk gezicht. Hoe moet je daar nu vanaf komen?

Dat zou kunnen doordat de natuur je een beeld van God voorschoteld, waar vervolgens je volledige aandacht naar uit kan gaan, hoef je niet aan dat trauma te denken.

Jij bent namelijk de afgelopen veertien jaar (!) op Twitter alleen maar met God bezig. Zowel jij en ik beschouwen het als een beeld, maar jij bent een negatieve denker, dus beschouwd het als negatief, terwijl ik het beschouw als positief voor traumaverwerking.

5 Wat kan je hiermee doen?

Je hebt hier goodwill voor het corrigeren van situaties voor een stukje fysieke redding; en voor traumaverwerking dus stukje mentale redding; en uiteindelijk is goodwill meer in algemene zin uberhaupt een wereld bestaat.

Als er aan zeg maar de Passiva zijde van de balans, mensen kunnen bestaan, met een bepaald waarnemingsvermogen, dan zal aan de Activa zijde, de kant van de natuur, ook een wereld moeten bestaan, anders is de situatie niet in balans. Et voila daar heeft u uw Big Bang.

Met omgekeerd het effect als jullie de wereld zo aan het vernielen zijn zoals dit moment, aan de Passiva zijde, dat aan de Activa zijde zoiets kan betekenen als het trekken van een ventiel uit een luchtband: kaboom. Het omgekeerde van de Big Bang: alle goodwill trekt weg uit de werkelijkheid.

Je kan daar een mooi wetenschappelijk research project van maken. Ook met mooie praktische voordelen. Zo kan Paulus bijvoorbeeld zeggen: wat zitten jullie in Nederland nu toch weer te hanessen met dat Ter Apel Aanmeldcentrum voor asielzoekers, volidioten?

Je zet gewoon op de website van de overheid Rijksoverheid.nl “als je je aan de regels van je eigen land houdt, dan gebeurt je niks; als je dan toch iets doet eigen risico doei”. Daarmee ben je in een klap klaar. Dat doe je door je waarnemingsvermogen te vermogen, dan zie je zulke kansen, en dat levert giga veel goodwill op.

Of je zegt tegen de Oekrainers: trek een grens met Rusland zo nee donder maar op. Dat doen ze niet, dan donderen ze maar op, scheelt gelijk 10% belastinggeld, dan hoef ik niet van mijn geld daar tanks te laten rondrijden.

6 Menselijke evolutie

Nu is het probleem dat Paulus dit soort dingen niet aan mensen kan duidelijk maken. Hij loopt helemaal vast met de Galaten en wordt alleen maar bozer en bozer: snappen jullie nu helemaal niets jullie gebakken mossels?

Omgekeerd zeggen de Galaten: maar meneer Paulus wat bedoelt u dan, het is wel zo ingewikkeld!

Paulus zegt dan: hoezo ingewikkeld, hoezo ingewikkeld, de formule waarnemingsvermogen is goodwill bestaat maar uit twee elementen, kunnen jullie soms niet eten met mes en vork tegelijk??

Maar het gaat er niet in. En hier kwam ik afgelopen weekend op een verrassende gedachte, iets waar Paulus misschien zelf ook niet aan heeft gedacht. Want de opdracht van Paulus is om de mensen te bekeren, maar dat gaat niet, dus dat was misschien een blinde vlek.

Misschien had Paulus niet alleen moeten kijken naar de “geestelijke kant” van de medaille, maar ook naar de fysieke kant: wat verklaart nu dat hij zo anders was dan andere mensen?

Ik las daarvoor afgelopen weekend op Wikipedia het artikel “Human Evolution”. Daarin staat dat de mens periodiek evolueert naar een nieuwe soort. Dat kan je zien aan fysieke en geestelijke kenmerken.

Ze verliezen een beetje aan fysieke vaardigheden, en krijgen er een giga hoeveelheid geestelijke vaardigheid voor terug.

Er stond ook bij wat ze vooral verliezen aan de fysieke kant. Ze verliezen klimvaardigheid: de behendigheid om in een boom of op een trap te klimmen. Die behendigheid verliezen ze, en mogelijk zijn hun handen of voeten ook iets anders, misschien niet heel erg anders, maar kortere vingers of tenen bijvoorbeeld.

Een andere factor die er stond was reukvermogen. Als mensen doorevolueren dan kan het zijn dat ze een aardig deel van hun reukvermogen verliezen. In plaats daarvan krijgen ze extra visueel vermogen, zoals vermogen om een klein muntje op een groot plein te vinden, of de oplossing voor een politiek probleem. Maar je kan niet visueel vermogen winnen zonder ergens anders op te verliezen en in het artikel stond dat het dan vooral reukvermogen is.

En als derde kenmerk stond “sexual dimorphism”. In de gewone wereld heb je soms “echte kerels” zoals Andrew Tate; dat zijn boksers die rijden in sportwagens en die gaan met “echte meiden” zoals die rondborstige vriendinnen van hem. Er is een scherp onderscheid tussen mannen en vrouwen. Maar als je overschakelt naar een schaal extra in de menselijke evolutie, dan verlies je een beetje dat scherpe onderscheid tussen mannen en vrouwen

Het heeft niks te maken met transgender, Paulus is gewoon een man met normale kenmerken. Maar het ging erom dat die gekkigheid niet nodig is: de vrouwen mogen best wel iets normaler zijn en de gekke sportauto’s kunnen wel weg.

Om Paulus er nog eens bij te halen: die was vooral bezig met het rondstrooien van empathie, waarnemingsvermogen is in feite luisteren, zien en voelen; dus gevoelszaken, in feite een “vrouwelijk thema”. En dat deed hij graag ook via brieven schrijven, ook een vrouwelijk iets. Maar wel met een mannelijk-wetenschappelijke manier; geen dromerijen over “harmonie-ie-ie” maar strak aangezet zoals: hou eens op met dat onderlinge gekibbel en be smart.

Hij moest ook wel geld verdienen voor die hobby. Maar als je dan als Paulus een baantje nodig hebt naast je brieven schrijven, en je kan kiezen uit vogelhuisjes timmeren of zeilen haken, dan kies je misschien voor zeilen haken. Dat haken is een wat vrouwelijkere vorm van werk. Dat is dan ook wat hij deed.

7 Consequenties

Mocht dit waar zijn, dan heeft dit nogal wat consequenties, die ik op dit moment nog niet helemaal kan overzien.

Het biedt in ieder geval een verklaring voor wat er de afgelopen jaren is gebeurd. Ik had een aantal theorieen gemaakt die prima in elkaar zitten. Ze waren niet allemaal even goed geschreven, maar de inhoud was prima.

Als jij echter met een theorie naar de Galaten gaat, zoals een professor X. of naar Korinthiers, zoals de Universiteit van Nijmegen, dan is dat onbegonnen werk. Ze zeiden dat ze niet zagen wat ik zie, en dat ze mijn werk niet konden valideren. Omgekeerd levert dat bij mij een boze reactie op a la Paulus: stel koekebakkers doe je ogen eens open, je ziet gewoon voor je neus wat er staat toch?

Maar er was sprake van een fundamenteel verschil, zonder dat zij van hun kant, noch ik van mijn kant, dit verschil konden verklaren. Een mogelijk iets wat over het hoofd is gezien, zowel van hun kant als van mijn kant, was mogelijk dat we alleen keken naar geestelijke verschillen, en niet naar fysieke kenmerken.

Die factoren zijn er wel: gebrek aan klimvaardigheid, als er kersen uit een boom moesten worden gehaald, of blad uit de dakgoot, liet ik dat graag aan anderen over. Als kind klom ik ook nooit in een boom of maximaal tot op de eerste tak.

Het gebrek aan reukvermogen, ik moet mijn neus echt in een roos steken, om er iets van te ruiken. Het is bijna afwezig, zonder dat ik zou snappen waarom. Maar het visueel vermogen is groot. Ik heb gisteren op fiets naar huis twee stuivers gevonden, vorige week een briefje van vijf euro, dat laten anderen gewoon slingeren.

Ook de factor “sexual diphormism”: ik zou ook liever aan tafel met iets frobelen, dan vogelhuisjes timmeren: de behendigheid om een spijker recht in een stuk hout te slaan is bijna nihil.

Omgekeerd is de behendigheid om teksten te ontleden bijna maximaal. Ik had binnen paar weken Bijbel lezen gezien dat de eerste hoofdstukken van Genesis parallel lopen met de eerste hoofdstukken van het Johannes Evangelie. Daar is literatuur over, binnen paar duizend jaar hebben mensen ongeveer door dat het eerste hoofdstuk parallel loopt, en misschien ook het tweede; maar ik zie dat de eerste vier parallel lopen. Daar hebben zij misschien nog tweeduizend jaar voor nodig.

8 Zijn er ook voordelen?

Die punten hierboven zijn bijna allemaal negatief. Je loopt vast met technische vaardigheden. Maar dat is nog te overzien. Omgekeerd zit je vol ambitie, want je theorie is nog steeds goed maar mensen kunnen dat niet zien.

Toch zijn ze ook niet helemaal blind. Je zou voor de grap eens moeten rondlopen in Brussel Molenbeek of Amsterdam Slotervaart en je waant je in Istanbul of Ankara. De bevolking van Brussel is nu 25% moslim en misschien in 2050 is dat opgelopen tot 50%.

Als je de Islam doorlicht dan zijn de teksten hetzelfde als die van Genesis of Johannes, dus de innerlijke structuur is hetzelfde. Maar het is minder verfijnd, en dat zie je ook aan de buitenkant: rare wapperende kleding, islamterrorisme. Je zou eigenlijk moeten zeggen: stop maar met die hobby en pas je aan ons aan.

Ander voorbeeld: ook zijn ze flink aan het bomen kappen. Ik las dat er vroeger 6 triljoen bomen op aarde stonden, dat aantal is nu teruggelopen tot 3 triljoen en in 2025 is dat afgenomen tot 1 triljoen.

Dat is heel erg treurig. Ik herinner een verhaal van een man die overal bomen ging planten in de wereld. Hij had er veel succes mee, volgens mij ging hij in dat verhaal zo’n beetje heel Azie volplanten. Maar dat is niet de praktijk, mensen zijn massaal aan het bomen kappen.

Dit verandert de wereld allemaal enorm. Ik zag gisteren nog een plaatje van een nieuwe stad in China. Ik weet niet of u vroeger wel eens bij een Chinees afhaalrestaurant kwam, met lelijke rare vazen en alles kitsch in het kwadraat? Dat zie je nu op levensgrote schaal in China, de meest lelijke steden met rare gebouwen.

Dus als ik het voor het zeggen zou hebben, dan zou ik zeggen: als jullie van de Galaten / Oostelijk halfrond of de Korinthiers / Westelijk halfrond nu een beetje zouden opletten, dan hebben jullie mensen tussen jullie rondlopen zoals Paulus er een was, die mogelijk zijn geevolueerd naar een volgende stap.

Die kan je negeren of je kan ervan leren. Als je ervan leert dan kan je waarnemen dat de mode van “Nissa Hijab” in Sint-Jans Molenbeek er niet uitziet, je loopt compleet voor schut, het lijkt net een beetje op wat de paus draagt, die er dus ook voor gek bij loopt. Als je zou zeggen: de paus zit in Rome: nee hoor, in Sint-Jans Molenbeek hebben ze er wel honderd duizend. Dus sluiten die tent en hou op met die gekkigheid.

Ik weet wel, jullie waarnemingsvermogen is te laag, jullie kunnen niet zien hoe lelijk die Hijabs eruit zien, maar daarvoor hou ik dan jullie een spiegel voor.

Of hou op met het kappen van bomen. Willen jullie die alsjeblieft laten staan? Ze zorgen voor schaduw en voor frisse lucht. Als je die alsmaar gaat kappen, wordt het steeds warmer op aarde. Ik vind dat niet fijn in de zomer.

Dit gezegd hebbende: ik ga ook niet als Paulus steeds achter mensen aanrennen. Dan ben ik tot eind van mijn leven aan het rennen.

Als het zo is, dat mensen er niet van leren, dan zou ik zeggen: dan is het maar zo. Maar dan heb ik tenminste gedeeld wat ik te zeggen had, om Gerard Reve te parafraseren: “dan hebben we dat in ieder geval gehad”